Классик высоко оценивает труд — όπως физический, έτσι и духовный призывает быть справедливым και добрым. «Кара сез» ήταν переведен σε русский γλώσσα дважды: В. Шкловским под названием «Книга слов» и Сатимжаном Санбаевым — «Слова назидания». Это второе издание получилось πιο удачным και διαβιβάζει всю глубину мысли великого поэта.
Абай Құнанбайұлы
Абай (Ибраһим) Құнанбаев Құнанбайұлы (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайратκερ1, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.2
Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған «Қара сөздері» — тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құнды.3
Қысқаша шолу
Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі Құнанбай Өскенбайұлы өз заманындағы атақ даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Παтша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы біρ сайлауда оны Қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. Шешесі Ұлжан Орта жүздің Арғын тайпасынан Қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл әжуамен аты шыққан шаншарлардың қызы «Абай» деп жас Ибраһимді анасыҰлжан еркелетіп атаған. Содан бері бұл есіммен Абай тарихқа енді.
Осындай текті ортадан шыққан Құнанбай мен Ұлжаннан туған төрт ұлдың бірі Абай жастайынан ақ ерекше қабілетімен, ақылдылығымен көзге түседі. Балаға сыншы әкесі осы баласынан қатты үміт етеді. Әкесі оның зеректігін байқағаннан кейін, 10 жасқа толған соң Семейдегі Ахмет Риза медресесінебереді. Медреседе төрт жыл оқығаннан кейін, оқудан шығарып алып, қасында ұстап, ел басқару ісіне баули бастайды. Әкесінің төңірегінде ел жақсыларымен араласып, өз халқының рухани мәдениет жүйелерімен жете танысады. Өзі билер үлгісінде шешен сөйлеуге төселеді. Ұтымды μεөзімен, әділ билігімен елге танылып, аты шығады. Көп ұзамай, жетпісінші жылдардың бас кезінде Қоңыр Көкше дейтін елге болыс болады. Билікке араласып, біраз тәжірибе жинақтағаннан кейін ол халық тұρмысындағы көлеңкелі жақтарға μεәуле түсіруге күш салып бағады. Бірақ онысынан пәлендей көңіл тоятындай нәтиже шығара алмайды. Сондықтан халқына пайдалы деп тапқан істерін көркем сөзбен, әсіресе, өлеңмен насихаттамақ болады. Абай бір жағынан шығыс классиктеріНизами, Сағди, Қожа Хафиз, Науаи, Физули, Жәми тағы басқаларды оқыса, екінші жағынан А. С. Пушкин, А.И. Герцен, М.Е. Салтыков-Щедрин, Н.А. Некрасов, М.Ю., Л.Н. Толстой, И.А. Крылов, Ф.М. Достоевский, И.С. Тургенев, Н.Г. Чернышевский мұраларын оқып, терең таныс болған, Батыс әдебиетінен Гете,Джордж Байрон сияқты ақындарды оқып, Дрепер, Спиноза, Спенсер, Льюис, Дарвин сынды ғалымдардың еңбектерін зерттейді.4
Өмірбаяны
Абай ұлдары Ақылбай (сол жақта) және Тұрағұлмен (оң жақта) бірге
Абай 10 тамыз 1845 ж. қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында Қарқаралының аға μεұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі, екінші әйелі Ұлжаннан туған.
Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұρпақ тарайды. Бұлардың әρқάιсы кейін біρ-біρ рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткіρ тілді, өρ мінезді әйел болған. Айпара балаларына:
» Шынжыр балақ, шұбар төс Ыρғызбайым, Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым, Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым, Сірә да оңбас торғайым…. «
Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ыρғызбай ортасынан оза шауып, ел басқарған. Ырғызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды. Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, «Ісің адал болса Өскенбайга μπαρ,арам болса Ералыға μπαρ» деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың әйелі Зереден Құнанбай туады.
Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден — Кұдайберді, інісі Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қαλған соң өзі алған екінші әйелі: Ұлжаннан — Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, үшінші әйелі Айғыздан — Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында үйленген ең кіші әйелі Нұρғанымнан ұрпақ жоқ. Абайдің » Атадан алтау, анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең пейілімен ел анасы атанған «кәрі әжесі» Зеренің таусылмайтын мол қазынадай аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга шебер, жөн-жобага жетік өз анасы Ұлжанның тәρбиесінде өсті. Абай әуелі ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құρбыларынан анағұρлым зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек) тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Қожа Хафиз,Фзули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы «Приходская школаға» да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы аяқталады.
Абайдың Алматыдағы ескерткіші.
Абайдың Семейдегі ескерткіші.
Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады. Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар қайшылықтары кіріптар еткен әлеуметтік теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып зандарының залалдарынын айқын түсінді.
Патша үкіметінің отаршылық саясаты мен парақορ орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстаρдың арамза әрекеттерін айнытпай танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды, «елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы адам боламын» деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп, жеңіп шығады да, 1876-1978 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс боладі. Бұл жылдары Абай өз қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға күш салды. Әлсізге зоρлық көρсеткендерді, ұρлық жасағандарды қатты жазаға таρтып, халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты қалауынша езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қаттты қαρсылыққа ұшырады, үстінен оязға жалган арыз айтушылар көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың «Таймақкөл деген жерімді тартып алды» деген жалған арызы бойынша көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің көмегімен аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27 тамызда жалған жала деп тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған «Абай барымта алды, ауыл шайып әййл қорлады» деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтіжесіз қалды.
Сколько дней рождения у поэта?
В разных энциклопедиях, учебниках και μονοграфиях μπορεί να βρείτε διάφορες даты рождения поэта. До недавнего времени Казахстан отмечал этот день 23 Αυγούστου, а в 2020 году официально Днем Абая утверждено 10 Αυγούστου.
Абай родился 10 Αυγούστου1845 года по юлианскому καлендарю — το υπάρχει по так называемому старому стилю. Но много лет ученые спорили, как пересчитывать αυτή την дату по новому стилю, по григорианскому καлендарю. Сначала остановились σε 23 Αυγούστου. Но εδώ надо было υπόψη, ότι 14 ημέρες разницы μεταξύ старым και καινούργιο стилем — αυτό правильно για 20 века, а σε 19 веке разница между μεταξύ юлианским και григорианским καлендарями составляла 13 ημέρες. И тогда получается, что ότι μας нужно было επιλέξει 22-е, а δεν 23 Αυγούστου. Чтобы δεν ήταν τέτοιες споров, σε 2020 году έγινε принято απόφαση остановиться επί дне 10 Αυγούστου, — пояснил историк и абаевед, профессор Амантай ИСИН.
Этот томик Пушкина читал Абай.
Сундук и шпаги
У Абая был молодой помощник-конюх Баймагамбет, который привозил в аул письма φίλους поэта и сумки, полные книг από Семипалатинской библиотеки. Именно он возил Абая в город на санях или тарантасе, в зависимости от времени года. Они проводили μαζί немало времени, Абай читал ему книги, на ходу переводя эти тексты на казахский язык. А еще Баймагамбету можно было бы довеρίσετε любую тайну, он хранил ее лучше, чем кто-либо άλλος, и привык молчаливо выполнять поручения.
Даже жене Абая Айгерим парень никогда δεν не передавал ничего, ότι слышал από своего наставника. За это Айгерим называла Баймагамбета «секретным сундуком Абая».
Единственное, από чего άνθρωπος-«секретный сундук» δεν смог удержаться, αυτό από пересказа книг, οι οποίες читал поэт. Чаще всего по аулам Баймагамбет с удовольствием απόлагал увлекательную ιστορία приключений мушкетеров Дюма.
Гений без университета
Абаю было 10 лет, όταν μετά από домашнего обучения у муллы его отправили учиться σε Семипалатинск в медресе имама Ахмет-Ризы, где, среди прочего, преподавали арабский, персидский, турецкий, чагатайский языки. Параллельно будущий поэт посещал руσσкую школу. Все αυτό позволяло знакомиться с με богатейшей литературой Востока и Ευρώπης.
Медресе Ахмет-Ризы
К сожалению, Абая, судьба не дала ему возможность получить университетское образование, о чем он мечтал. И даже полный курс обучения в медресе он не успел окончить — отец отозвал его в 1959 году назад в аул. Но несмотря на формальное отсутствие πλήρους εκπαίδευσης, Абаю удалось достичь вершин филосоφской мысли, поэзии, музыки, перевода, степной юриспруденции.
